همیشه‌ی متروک

زمانه‌ی غریبی شده. ترامپ به فارسی توییت می‌کند و ما را مردم نجیب ایران خطاب می‌کند. همه از الطاف بی‌کران جاستین ترودو نخست‌وزیر کانادا می‌گویند: جاستین ترودو در مراسم یادبود قربانیان پرواز ۷۵۲. جاستین ترودو یک به یک به خانه قربانیان رفت و به آنها تسلیت گفت. جاستین ترودو با چشمانی اندوهگین در عکس دو نفره‌ای با پدر یکی از قربانیان. جاستین ترودو گفت به هر خانواده که شهروند یا مقیم کانادا بوده ۲۵ هزار دلار برای تامین نیازهایشان پرداخت می‌شود. جاستین ترودو: برای خانواده‌های قربانیان ایرانی-کانادایی اقامت دائم صادر می‌کنیم. یک نفر توییت کرده: «جای مردان سیاست ـ به جز جاستین ترودو ـ بنشانید درخت!» یک خانم مجری در تلوزیون ملی(!) گفته هر کسی که [به آنچه ما معتقدیم] اعتقاد ندارد جمع کند از ایران برود، و کمی بعد در ویدیویی گفته به نظر می‌رسد جا دارد که عذرخواهی کنم، و همچنان خبری از عذرخواهی نیست. امام جمعه‌ی مشهد در سخنرانی‌ای گفته: این‌ها از روی پرچم آمریکا و اسرائیل رد نمی‌شوند، این‌ها آمریکایی اند! این‌ها اسرائیلی اند! این‌ها ستون پنجم اند. ایشان اضافه کرده‌اند که سفیر انگلیس باید تکه تکه شود و کسانی آن پشت فریاد تکبیر سرداده‌اند. من حتا از نوشتن این‌ها خنده‌ام می‌گیرد. خنده‌ی تلخ، خنده‌ی عصبی، خنده‌ی از سر کلافگی، خستگی، سرخوردگی. این‌ها تاریخ شفاهی ما هستند. مادری که در مراسم تدفین، دورتر از گور فرزندش پشت حصاری از داربست‌ها ایستاده و فریاد می‌زند و می‌گرید و در جواب مامور امنیتی که می‌گوید شما هرکار بگویید ما همان کار را می‌کنیم، می‌گوید: «هیچ کاری نکنید؛ فقط ولمون کنید.» تاریخ شفاهی ما است. و ما جز مشاهده این روزها چکار می‌توانیم بکنیم؟ جز مشاهده و به خاطر سپردن همه‌ی آنچه که گمان نمی‌کنم حتا توی فیلم‌ها هم اتفاق بیفتد. ما که بر اساس گفته‌های حکومت حتا دیگر ایرانی هم نیستیم. ما هیچ جای اخبار نیستیم، هیچ جای آمار نیستیم. ما هیچ نیستیم و به هیچ کدام از سوالاتمان هیچ زمانی هیچ پاسخی قرار نیست داده شود. نه حتا پاسخ همین سوال روشن که چرا هواپیمای مسافربری را با ۱۶۷ مسافر و ۹ خدمه دو بار با موشک زدید؟ سوال‌های بی‌شمار دیگرمان بماند.

در همسایه‌های احمد محمود جان محمد به خالد می‌گفت: «همیشـه یادت بـاشه انگلیسیا سـر قـبر پدرشون هم بی‌منظور فاتحه نمی‌خونن.» حالا ماییم و انبوه انگلیسی‌های آمریکایی، انگلیسی‌های کانادایی، انگلیسی‌های لبنانی، سوریه‌ای، انگلیسی‌های روس، و از همه بدتر انگلیسی‌های وطنی که از قضا هیچ کدام هم سر هیچ قبری بی‌منظور فاتحه نمی‌خوانند.

تصویر یکی از خیابان‌های تهران این روزها است که من را یاد یکی از پلان‌های بی‌نظیر ابتدای فیلم نگاه خیره‌ی اولیس اثر آنجلوپولوس انداخت. راوی در پایان آن سکانس پلان می‌گوید:

The journey isn't over, not yet.

تاریخ تکرار می‌شود. بارها و بارها. ماجراهای فیلم‌ها و کتاب‌ها، بعد‌ها در واقعیت تکرار می‌شود. بارها و بارها. همه‌ی آنچه برای ما تازگی دارد زمانی جایی به عینیت درآمده. بارها و بارها. چه واقعیت باشد، چه خیال، چه توهم؛ هر چه هست واقعیت از همه‌اش هولناک‌تر است.

* عنوان برگرفته شده از خانه روشنانِ هوشنگ گلشیری.

سخت شکوهمند اما هولناک است که یکدیگر را وقت مخاطره و تردید هم دوست بداریم، در قعر دنیایی که فرو می‌پاشد و در تاریخی که زندگی انسان پشیزی نمی‌ارزد.

| آلبر کامو _ خطاب به ماریا کاسارس |

می‌خواهم وسط دوراهی را بگیرم و راست بروم تا انتها. تا انتهای بیراهه‌ی پوچی، خموشی، ملال، تنهایی، تا انتهای بیراهه‌ی هیچ، بیراهه‌ی هر آنچه که می‌خواهی اسمش را بگذار. لعنت به اسم‌ها. لعنت به لقب‌ها و صفت‌ها. وسط بیراهه، وسط تنهایی، وسط "هیچ"، چه فرقی می‌کند دیگر که اسم‌ها چه اند و لقب‌ها کدام اند و صفت‌ها چطور تلفظ می‌شوند و اصلا زبان چیست؟ کلام کدام است؟

تو می‌فهمی وقتی از "هیچ" می‌گویم منظورم چیست؟ شده توی هیچ گروهی جا نشوی؟ شده هیچ جا جایت نباشد؟ شده همه دوستت داشته باشند ـ دوست داشتنِ از سر بی‌آزاری‌ات، از سر اینکه مطمئن هستند بهشان آسیبی نمی‌زنی یا دست کم کارشان را راه می‌اندازی ـ ولی از این همه هیچ کس نباشد که آنطور که باید بخواهدت؟ شده فکر کنی... فکر کدام است؟ شده اطمینان داشته باشی که اگر یک روزی ناگهان حذف شوی و نیست شوی و نباشی دیگر، آدم‌ها حتا متوجه کم شدن چیزی اطرافشان هم نمی‌شوند؟ شده تنها باشی؟

آدم‌ها افتاده‌اند به جان هم. دو دسته شده‌اند و هر طرف به طرف دیگر فحش می‌دهد. فحش‌هایی که بعضی‌هاشان را آدم نمی‌تواند، اصلا رویش نمی‌شود در تنهایی با خود زمزمه کند یا از رویشان بخواند حتا. من مانده‌ام میان خانواده‌ام، میان پدرم، مادرم، میان دوستانم، میان کسانی که می‌شناسمشان، می‌خوانمشان، می‌فهممشان. من مانده‌ام میان آدم‌ها، میان حق، میان راست، میان دروغ، میان سیاه، میان سفید، میان همه، اما تنها.

پدرم می‌گوید تو ضدانقلاب شده‌ای و چپی و فلان و بهمان! تنها ماندم. میان دوستانم شده‌ام شبیه شترمرغی که سمتی شتر می‌بینندش و سمتی مرغ. از یک طرف حالم به هم می‌خورد، به یک طرف نمی‌آیم. تو بگو وصله‌ی ناجورم. اصطلاح وصله‌ی ناجور را از روی من برداشته‌اند انگار. اگر خواستی به بچه‌ی چهار پنج ساله‌ای که می‌پرسد وصله‌ی ناجور یعنی چه توضیحی بدهی همین که با انگشت من را نشان بدهی کفایت می‌کند: از مریخ آمده‌ای که در هیچ دسته‌ای نمی‌گنجد. پنداری به آدمیزاد نمی‌ماند. تنها ماندم. وسط دوراهی تنها ماندم و نه می‌خواستم بروم راست و نه چپ. نه دلم می‌خواست شبیه این‌ها شوم و نه دوست داشتم دل به دل آن‌ها بدهم. تنها ماندم. علی می‌فهمید من چه می‌گویم. می‌گفت سرت به کار خودت باشد و درست را بخوان و پیشرفت کن و پول دربیاور و کاری به کار هیچ کس نداشته باش. زمانی هم اگر توانستی بارت را ببند و از این مملکت برو. برو و پشت سرت را هم نگاه نکن. کاری به کار هیچ چیز نداشته باش. می‌بینی چه می‌گوید؟ آدمی توی آکواریوم زندگی می‌کند انگار! یا توی قفس مثلا! گفتم علی اذیت می‌شوم، دارم درد می‌کشم. گفت چاره همین است فقط. راست می‌گفت علی انگار. شاید باید از این به بعد اینطوری بودن را تمرین کنم فقط. چاره شاید راستی راستی همین است فقط. تنها ماندم. عاشق شدم. مادرم می‌گفت آدم‌ها را بی‌خود و بی‌جهت پس می‌زنی نکند یک زمانی دست یکی را بگیری بیاوری بگویی عاشق شده‌ام ها! من به عشق‌مشق اعتقادی ندارم! آن عشق برای من همه چیز بود و برای مادرم عشق‌مشقی که ارزش اعتقاد ندارد. ارزش هیچ چیز ندارد. تنها ماندم. کنار تو هم تنها ماندم. تو همیشه از آنچه من انتظار داشتم جلوتر بودی. من هیچ وقت به تو نرسیدم. هیچ وقت هم نمی‌رسم... کلمه‌ها... کلمه‌ها تاب نوشتن از تو را ندارند. کلمه‌ها از زندگی ما عقب هستند. تنها ماندم. من را از هر طرف که نگاه کنی تنهام. تو همینجا همین لحظه توی آغوشم هم که باشی من باز هم تنهام.

من، وصله‌ی ناجوری که به تن خانواده‌اش، دوستانش، عشقش، به تن همه‌ی دنیا زار می‌زند. کسی که خانه‌ای دارد دقیقا سر دوراهیِ آدم‌ها. تنها همین خانه‌ی اجاره‌ای مانده برایم و همین خلوت و همین کتاب‌ها و شعرها و آوازها و نقاشی‌ها، همین‌ها هم معلوم نیست تا کی بتواند دوام بیاورد.

اینجا هم تنها.

می‌خواهم وسط دوراهی را بگیرم و راست بروم تا انتها. تا انتهای چیزی که دیگر مهم نیست چیست.

جهان چه مرگش شده؟ روزها، شب‌ها چه مرگشان است؟ چیست این همه غم و درد و اندوهی که سایه افکنده روی این منطقه؟ آدم‌ها چه مرگشان شده؟ این همه خشم و نفرت و فریاد انتقام انتقامی که آخر گریبان خودمان را می‌گیرد ـ و چه بسا گرفته است ـ از دهان آدم‌های کجاست که بیرون می‌آید؟ جهان چه مرگش شده؟ جان آدم‌ها چرا اینقدر بازیچه و بی‌ارزش شده؟ من پر از سوالم، پر از حیرانی، پر از ترس. شده‌ام حکایت وولندِ اولِ کتاب مرشد و مارگریتا. وولند با دو روشنفکر وارد بحث می‌شود و آن‌ها مسیح و خدا را انکار می‌کنند. وولند به گفته‌ی بولگاکف «به خانه‌ها وحشتزده می‌نگریست و چنان می‌نمود که انگار از دیدن یک ملحد در پس هر پنجره‌ای می‌ترسد.» پشت هر کدام از پنجره‌های این شهر، این کشور، پشت چهره‌ی هرکدام از آدم‌هایی که هر روز می‌بینیم، پشت هر کدام از این اکانت‌های توییتر و اینستاگرام، حتا آن‌ها که داعیه‌ی تحصیل کرده بودن و فهمیده بودن دارند ممکن است یک خشمگینِ جنگ‌طلب نشسته باشد که از جنگ سر ذوق آمده است، که جان آدم‌ها، ورای ملیتشان، برایش کوچک‌ترین ارزشی ندارد.

در عرض پنج شش روز آنقدر اتفاق بد افتاده و خبر بد شنیده‌ایم و ترسیده‌ایم و غمگین شده‌ایم که نه تنها برای یک سال که برای چندین سالمان بس است. از ترور بگیر تا سقوط هواپیما و کشته شدن آدم‌ها زیر دست و پا و سوختن جنگل‌ها و سایه‌ی سیاه جنگ که انگار شروع شده است رسما. مگر جنگ چیست دیگر؟ برای من که بس است. برای آن‌ها اما که خون به قدری جلوی چشمشان را گرفته که معلوم نیست با خون چند آدم دیگر از مردم خودمان یا هر مردمان دیگری قرار است شسته شود، نمی‌دانم کی بس می‌شود. یحتمل در مرام بعضی‌ها خون را فقط با خون می‌شود شست و همان جمله‌ی معروف که اگر نزنی می‌زننت.

من بریده‌ام. طاقت شنیدن حتا یک خبر مرگ دیگر را هم ندارم، چه ایرانی، چه آمریکایی، چه عراقی و چه هر انسان دیگر با هر ملیت دیگری. آدم با آدم چه فرقی می‌کند؟ مرگ یک انسان برابر است با مرگ هزاران امید و آرزو. انسانی که حتما مادری داشته، پدری داشته، معشوقی داشته، عاشقی داشته، خانواده و دوستان و دوست‌دارانی داشته. برای همین است که می‌فرماید اگر کسی انسانی را بکشد چنان است که گویی همه‌ی انسان‌ها را کشته است.

چندین سطر دیگر هم نوشته بودم که با فشردن بک اسپیس کان لم یکن شد. نمی‌خواهم با این همه خشم و اندوه بیش از این چیزی بنویسم. بعدتر، شاید. تا بعد... اگر بعدی در کارمان باشد.

پ ن: خلاصه‌ی حال این روزهایم را "دوبراوکا اوگرشیچ" در جستاری از کتاب "البته که عصبانی هستم" خیلی خوب نوشته: ... آن‌چه آن موقع خیلی دور بود، ناگهان به گونه‌ای تحمل‌ناپذیر نزدیک شد و من در درک آن‌چه درست پیش رویم بود مشکل داشتم. یک «تب شناختی» از پا درم آورده بود.

یک روز وسط هفته را مرخصی بگیرید و بمانید توی خانه. آلارم همیشه روشن موبایلتان را خاموش کنید و به بدنتان اجازه دهید تا هر زمانی که دلش می‌خواهد بخوابد. بعد از تخت بیرون بیایید، دوش بگیرید، لباس‌های تمیز و گشاد و راحت بپوشید، اگر دلتان می‌خواهد می‌توانید اصلا لباسی نپوشید. صبحانه نان بربری بخورید با هر چیز دیگری که دلتان می‌خواهد با شیر قهوه‌ی داغ. یک فکری برای ناهارتان بکنید. کتابی که مدتی است در حال خواندنش هستید یا رهایش کرده‌اید را تمام کنید. پرده‌ها را کنار بکشید، اجازه بدهید نور آفتابِ اول زمستان تا آنجایی که دلش می‌خواهد پهن شود روی فرش‌ها و سرامیک‌های خانه‌تان. بنشینید وسط نور آفتاب، چشم‌هایتان را ببندید، با والسی دم بگیرید و توی نور آفتاب تکان تکان بخورید. از پشت پلک‌های بسته‌تان نگاه کنید به نارنجی‌ها و زرد‌ها و قرمز‌ها و قهوه‌ای‌هایی که از پس نور و سایه جلوی چشمتان شکل می‌گیرد. صورتتان را میان رقص تاریک روشن‌ها تصور کنید. به هیچ چیز فکر نکنید. دراز بکشید توی نور آفتاب، اجازه بدهید نور بدن برهنه‌تان را بپوشاند، به دست‌ها و پاها و موهایتان که زیر نور آفتاب می‌درخشند نگاه کنید. چشم‌هاتان را نیمه باز کنید و از دانه‌های دایره‌ای زرد رنگ نور که بین مژه‌هاتان شکل می‌گیرد لذت ببرید. چشم‌هاتان را ببندید. به هیچ چیز فکر نکنید. به هیچ چیز فکر نکنید. دنیا و همه‌ی آنچه در آن است متوقف شده تا شما از این لحظه لذت ببرید. به هیچ کس فکر نکنید. به هیچ چیز فکر نکنید.

اجازه بدهید صدایی توی سرتان زمزمه کند: هی فلانی! زندگی شاید همین باشد.

کیست که با همه‌ی دل و جان باور داشته باشد که شب شراب نیرزد به بامداد خمار؟ آن زمانی که عشق بی‌معنی می‌شود، هنر بی‌معنی می‌شود، مرگ بی‌معنی می‌شود، زندگی بی‌معنی می‌شود، آن زمانی که می‌گردی دنبال دلیلی برای زیستن ـ گشتن کدام است؟ آن زمانی که سگ‌دو می‌زنی برای یافتن دلیلی برای زنده ماندن ـ و نمی‌یابی،‌ آن زمانی که می‌بینی میلیون‌ها آدم دیگر و چه بسا میلیاردها آدم دیگر از ابتدای روی دو پا ایستادن بشر، از همان زمانی که انسان‌های با مغز بزرگتر از سایر موجودات پا به عرصه‌ی وجود یا ظهور یا حضور یا هر کوفت دیگری گذاشتند، گشته‌اند دنبال دلیلی برای زیستن و نیافته‌اند، همان زمانی که همه چیز بی‌معنا می‌شود، شب شراب که چه عرض کنم، لحظه‌ای راحتِ نفسی، لحظه‌ای فراموشی، لحظه‌ای رهایی از هرآنچه که هستی هم می‌ارزد به بامداد خمار. شما دنیادیده بوده‌اید جناب سعدی. ما سگ کی باشیم که بخواهیم جسارت کنیم و روی حرف شما حرفی بزنیم ولی قبول کنید که شما هم نیافتید آنچه را که چه بسا اصلا وجود نداشته باشد. وقتی چیزی اصلا نیست چطور می‌شود یافتش؟ انگار هزاران سال رفته باشیم پی نخود سیاه. هنر اما شاید این است که آدمی خودش را بفرستد دنبال نخود سیاه و عاقبت هم بیابد. که اگر نیابی پس چطور زندگی کنی؟ اگر پیدا نکنی آن ریسمانِ از برای چنگ زدن را پس چطور سقوط نکنی؟ اگر نیافته بودید خود شما آن نخود سیاه لعنتی را پس کی ما را نصیحت می‌کرد که: کسی که از غم و تیمار من نیندیشد / چرا من از غم و تیمار وی شوم بیمار؟ که گرد عشق نگردند مردم هشیار؟ اصلا همین عشق. آن زمانی که عشق هم بی‌معنی می‌شود. نشسته بودم کنار رفیقی در یک متری معشوق سابقش. امروزی‌ها می‌گویند اکس جناب سعدی! سر گذاشت کنار گوشم و نجوا کنان گفت ازش متنفرم! چه بی‌معنی است اینکه در یک آن متنفر شوی از همه‌ی آنچه که عاشقش بودی. این است عشق. همان عشقی که زمانی فکر می‌کردیم معنای زیستن است. هشیار نبودیم جناب سعدی.

ما نشسته بودیم این گوشه‌ی دنیا و لکه‌های رنگ را روی بوم می‌گذاشتیم کنار هم به امید شکل گرفتن اثری هنری و گمان می‌کردیم دنیا را نجات می‌دهیم. گمان می‌کردیم هنر قرار است دنیا را نجات دهد. گمان می‌کردیم هنر است همان معنای زیستن. اما حالیمان بود که خیلی هنر کنیم شاید بتوانیم تنها خودمان را نجات بدهیم. حالیمان بود که دنیا با این انتکلتوئل بازی‌ها نجات نمی‌یابد. حالیمان بود آدمی که وسط فقر و بدبختی‌ست تف هم روی بوم نقاشی‌مان نمی‌اندازد. که آدمی که توی کوهستان‌ها برای تکه‌ای نان از سرما جان می‌دهد هنر ما به هیچ جایش نیست. حالی‌مان بود که ما که هیچ پیکاسو و ونگوگ و موتسارت و بتهوونش هم نمی‌توانند شکم خالی گرسنه‌ای را با هنرشان پر کنند. نمی‌توانند گلوله‌ای را با سرانگشتان هنرمندشان از تن مرده‌ای بیرون بکشند. آن زمانی که هنر هم بی‌معنی می‌شود جناب سعدی.

سرم خورده بود به سنگ، به سرامیک، به کف حمام، رفته بودم تا چند قدمی نیست شدن، بعد آنقدر به مرگ فکر کردم که نفسم بند آمد، تنم از ترس گر گرفت، ضربان قلبم را روی سفیدی سینه‌ام می‌توانستم ببینم جناب سعدی. از ترس! فکر کرده بودم اگر دروغ باشد همه‌ی آنچه که کرده‌اند توی سرمان درباره‌ی زندگی پس از مرگ و بهشت و جهنم و جاودانگی و الخ چقدر ترسناک می‌شود مردن و اگر راست باشد همه‌ی آنچه که باورمان شده چقدر ترسناک‌تر. بعد به چرایی ترسم فکر کردم. آنقدر فکر کردم که دیگر نترسیدم. ترسیدن که چه؟ مگر فقط من و تو ایم که قرار است یک روزی، فردا روزی، هر روزی بمیریم؟ مگر شما نمردید جناب سعدی؟ وقتی حتا مرگ هم بی‌معنی می‌شود. تافته‌ی جدا بافته نبودیم جناب سعدی. اصلا همه‌ی بدبختی‌مان همین است که فکر می‌کنیم مرکز جهانیم. همین ما به قول شما مردمانِ سفری که گفته بودید مثال اسب و الاغیم. گمان می‌کردیم کون آسمان پاره شده و ما ـ دردانه‌ی جهان هستی ـ افتاده‌ایم صاف روی مرکز جهان. هرچند کره‌ی زمین گرد است و جهان هستی گویا گرد است و هرجور که حساب کنی هر کداممان به نوعی در مرکز جهانیم ولی بلانسبتِ اسب و الاغ، احمق بودیم جناب سعدی. دلبسته کردیم، دل شکستیم، دلمان شکست، از استخوان آدم‌ها نردبان ساختیم، از اجسادشان پله‌های ترقی، رشوه دادیم، به قدرت رسیدیم، گلوله ساختیم، آدم کشتیم، جنگیدیم، از فرش به عرش رفتیم،‌ از عرش به زمین به زیرِ زمین، گه زدیم به دنیا و زمین و آسمان و همه و خودمان که بیابیم، نیافتیم. نبود که بیابیم. نبوده است حتما.

ما گدایان خیل سلطانیم، از تمامی آدم‌ها اگر یک نفر باشد که با دل و جان قبولش داشته باشیم شمایید جناب سعدی ولی قبول کنید که شب شراب می‌ارزد به بامداد خمار. ولله می‌ارزد.